باغشهر تفت را به دلیل باغ‌‌های فراوانش به ویژه باغ‌‌های انار آن، ریههای تنفسی شهر یزد میدانند ولی در کنار این باغ‌‌های زیبا و البته روستاهای ییلاقی متعددش، جاذبههای تاریخی و گردشگری کمنظیری را در خودجای داده است.
شهرستان تفت با وسعت 6048 کیلومتر مربع در 18 کیلومتری جنوب غربی استان در کنار ارتفاعات شیرکوه بین ارتفاع 1200 تا 4075 متر از سطح دریا واقع شده است.
این شهرستان دارای سه بخش «مرکزی»، «نیر» و «گاریزات» بوده که بخش مرکزی شامل دهستان های پیشکوه، دهشیر، شیرکوه، علی آباد، نصرآباد و بخش نیر شامل دهستان های زردین، بنادکوک و سخوید و بخش گاریزات شامل دهستانهای گاریزات و کهدوییه است.
تفت در دو معنای «تفته» به معنی «گرم شده» و «طبق» یا «سبد میوه» آورده شده است چرا که مرغوبیت انار آن جنبه صادراتی دارد.
وجود روستاهای ییلاقی با آب و هوای مطلوب، زیستگاه های حیات وحش نزدیک به مرکز استان، راه های دسترسی، دانش تجربی در زمینه های باغداری و دام، سنگ های تزئینی از جمله سنگ گرانیت و مرمر، خاک های معدنی و نواحی صنعتی عمده ترین پتانسیل های این شهرستان است.
از بلندترین ارتفاعات این منطقه علاوه بر ارتفاعات شیرکوه با ارتفاع ۴۰۷۵ متر که بلندترین قله استان محسوب می شود می توان به کوه تلخستان با ارتقاع ۲۹۲۰ متر، کوه قوچان با ارتفاع ۲۸۹۶ متر، کوه مسجد با ارتفاع ۳۱۳۳ متر، کوه زربند با ارتفاع ۳۰۹۹ متر، کوه باد آسمان با ارتفاع ۲۵۵۲ متر، کوه چاه میل با ارتفاع ۲۶۰۰ متر، کوه بازرگان با ارتفاع ۲۴۴۷ متر، کوه چاه ریز با ارتفاع ۲۴۰۰ متر، کوه برفخانه با ارتفاع۳۹۹۰ متر و کوه لاخسه با ارتفاع ۳۸۷۳ متر اشاره کرد.
کوه عقاب یا عقاب کوه نیز که در فاصله ۳۰ کیلومتری محور یزد به شیراز قرار دارد از جمله دیدنی های طبیعی این منطقه محسوب می شود.
گرچه تفت از قرن نهم هجری با حضور عارف نامی ایران، شاه نعمت ا… ولی مورد توجه قرار گرفت ولی از مهمترین آثار تاریخی آن را می توان بدین شرح نام برد.
باغ صدری:
این باغ به دستور «صدرالعلما»از حکّام دوران زندیه ساخته شده است که وسعت آن حدود ۱۳ هزار متر مربع و دارای یک تالار بزرگ مزیّن به طاق نماهای محرابی، راهروهای پهنی که اتاقها را به تالار مرتبط می کنند، دو اتاق سه دری و یک زیرزمین که زیر تالار قرار دارد، است.
از زیبایی های این باغ، حوضی به وسعت تقریبی 500 متر مربع با 95 فوّاره بوده که در نوع خود بی نظیر است. دیواره و پاشوره اطراف این حوض یک تکّه است و در انتهای باغ یک آسیاب آبی نیز قرار دارد.
آبشار درّه گاهان:
درّه گاهان، درّه ای است که در زمانهای دور مردم به آنجا رفته و جشنها و مراسم خود را در آن برپا میداشته‌اند. این درّه در فاصله پنج کیلومتری شهر تفت واقع است.
درّهگاهان دارای آبشاری فصلی با ارتفاع بیش از 20 متراست که در فصل بهار و اوایل تابستان از سرچشمه های شیرکوه سیراب می شود و در ارتفاع بالای 20 متر به صورت آبشار طبیعت بی نظیری را خلق کرده است.
به گفته ی کوهنوردان از درّه گاهان تا ده بالا زیباترین مسیر این منطقه است.
مجموعه امام (شاه ولی):
این مجموعه شامل مسجد، بقعه، حسینیّه، آبانبار، بازار و مدرسه است که همگی نزدیک به هم قرار گرفته اند.
مسجد: این مسجد به دستور «خانش بیگم» خواهر «شاه طهماسب» در قرن نهم هجری قمری ساخته شده است. دارای تابستانخانه ای با ایوان، گنبد و گرمخانه ای در ضلع غربی، در چوبی ظریف و کنده کاری شده، کتیبه ی کاشی معرّق به خط نسخ در اطراف در، یک قطعه چوب منبّت کاری و آلت سازی شده به شکل مثلّث بوده که در بالای سردر نصب شده و شبکه ی گچبری ظریف و سنگ مرمر منصوب در محراب نیز از ظرایف هنری این بناست.
بقعه شاه خلیل ثانی (خانقاه): وی از اولاد شاه نعمتالله ولی است. شکل اصلی خانقاه مربع بوده که کوشکی بلند با عمارتی عالی در وسط آن ساخته شده و در اطراف آنبرای دراویش و مسافران، خانه، آشپزخانه، حمّام و غیره بوده است.
گنبد آجری بر فراز بقعه مربع شکل، سنگ مرمرهای خوش تراش و ظریف مربوط به ۹ قبر در زیر گنبد با کتیبه های مختلف دیده می شود که دارای نقش های گل و بوته حجّاری شده هستند. این مکان هم اکنون به عنوان موزه مردم شناسی تفت دایر است.
بازار: بازار شاه ولی در اصل، بازار خان است که به دستور امیر چقماق ساخته شده است و کانون تجاری تفت بوده و هست.
آب انبار: این بنا در ضلع شرقی حسینیّه و در مجاورت تکیه واقع است و در قدیم آب خنک آشامیدنی اهالی این محل را تأمین می کرده است.
حسینیّه: این حسینیّه در حال حاضر صورت میدانی را به خود گرفته که در ضلع شرقی و غربی آن دکان هایی ساخته شده و در ضلع جنوبی آن تکیه رفیع و کاشی های مسدّس فیروزهای رنگ دیواره آن جلب نظر می کند.
قلعه شوّاز:
مهمّترین قلعه کوهستانی در استان یزد که بر فراز صخرهای سنگی به ارتفاع 100 متر بنا شده، قلعه رفیع و باعظمت شوّاز است. مساحت آن پنج هزار مترمربع و دارای در سنگی ۱.۷*1 متر از نوع سنگ های رسوبی است که از جای خود خارج شده و قسمتی از آن در خاک فرو رفته است.
در داخل قلعه چند مغازه در دل سنگ کنده شده است.
غار نباتی:
غار نباتی (گلسرخ) یکی از غارهای زیبا و تاریخی استان یزد است که بین نصرآباد و ندوشن و در مزرعه‌ي گلسرخ به صورت حفرهای با مدخل 1.5 × 1.5 متر در داخل کوه واقع شده است.
این غار از لحاظ زیبایی و بارگاه‌های طبیعی ناشی از عمل استالاگمیت، استلاگتیت و بلورهای گل کلمی در دالن های مختلف بسیار جالب و دیدنی است. این غار هنوز فعّال است و آثار «غارزایی» در آن وجود دارد.
پیست اسکی سخوید:
این مكان در زمستان محلّ تجمّع دوستداران برف و اسکی است. در قسمت پایین این پیست نیز مجتمعی توریستی تأسیس شده تا پذیرای مهمانان این منطقه باشد.
گنبد شیخ جُنید:
این بنا در روستای «توران پشت» در فاصله 60 کیلومتری شهرستان تفت قرار دارد. قدمت این روستا را به «توران دخت ساسانی» نسبت داده اند. بر سر تپّه های مشرف به روستا، چهار بقعهی گنبدواره به نام‌های «شیخ جنید»، «چهل‌دختران»، «سیدگل‌سرخ»، و «پیرمراد» برپا بوده است که در حال حاضر، بقعه های شیخ جنید و چهل دختران پابرجاترین آنها هستند.
بقعه شیخ جنید، بنایی سنگی و هشت ضلعی، مرتفع و بسیار محکم است. ارتفاع بنا تقریباً 15 متر است و در داخل بقعه یک قبر وجود دارد. در بالای محراب آن کتیبه ای آجری به خط کوفی نصب شده بوده است که در سال 1315 به موزه ایران باستان منتقل شده و بر اساس مضمون این کتیبه، این محل آرامگاه «ابن ابی طاهر» بوده و به دستور فرزندش در سال 543 هجری قمری ساخته شده است.
قدمگاه امام رضا (ع):
بنای اوّلیّه شامل گنبدخانه ای است به ابعاد 8 × 8 متر که به استناد کتیبه کوفی زیر گنبد و بالای محراب، به سال 512 هجری قمری به فرمان یکی از امرای آل کاکویه در زمان حکومت دیلمیان، در آبادی اسلامیّه (فراشاه)، بر سر راه باستانی کاروانی فارس به خراسان بنا شده است.
این محل مشهور و منسوب به قدمگاه امام رضا (ع) است. بر محراب گنبدخانه سنگ تاریخی خوشتراشی مربوط به قرن ششم هجری قمری با دو حاشیه و یک متن به خط کوفی نصب است. شبستان و ورودی فعلی در دوره صفوی به بنا افزوده شده و مجموعه در چند سال اخیر مرمّت شده است.
منبع:ایسنایزد
