توراندخت ساسانی دختر یزدگرد سوم بر فراز تپه‌ای، «توران گرد» قدیم را بنا نهاد، روستایی که امروزه از مهمترین و زیباترین روستاهای تاریخی یزد محسوب می‌شود.
«توران پشت» که در تلفظ عامیانه «تورون پشت» خوانده می‌شود یکی از آبادی‌های معتبر و بسیار کهن یزد و از توابع شهرستان تفت است که آن را میتوان از مهمترین روستای استان یزد از نظر قدمت تاریخی لحاظ کرد چرا که تمام بناهای تاریخی این روستا، متعلق به دوران پیش از اسلام است.
نام این آبادی ایجاد شده بر تپه‌ها و دامنه کوهی سنگی، در تواریخ یزد و حتی به نقل از جامع مفیدی یکی از مورخان بزرگ تاریخ، به «توران دخت ساسانی» دختر یزدگرد نسبت داده شده و نقل می‌شود که این بانوی پارسی، روستا را در منطقه‌ای به نام «قناتستان» ایجاد کرده است.
قلعه‌ای بلند و دور از دسترس ستاره ها
در یک فرسنگی توران پشت بر فراز کوهی بلند، قلعه‌ای بلند بنا شده است که ظاهراً هم دوره نارین قلعه میبد است و در جامع مفیدی نیز در مورد ارتفاع آن، اغراق شده و ارتفاع آن را به گونه‌ای توصیف کرده که انگار دست ستاره به آن نمی‌رسد. این قلعه دارای دری سنگی و بزرگ است که در گذشته دچار آسیب شده و شکسته است.
قبرستان دست نخورده و کهن روستا
قبرستان کهنه و وسیع روستای توران پشت در ورودی روستا و بر تپه‌های مشرف به آن واقع شده، از قبرستان‌های دست نخورده و کهن ایران به شمار می‌رود. بر بلندای همین تپه‌ها نیز آتشکده‌ای منسوب به دختر ساسانی به نام «استینان» قرار دارد.
در این قبرستان، سنگ قبرهای سیاه نامنظم طبیعی از قرن پنجم تا نهم و سنگ‌های مرمر تراش داده شده مربوط به قرن دهم تا عصر کنونی وجود دارد.
بقعه‌های سنگی بر فراز تپه‌های روستا
علاوه بر این جاذبههای تاریخی، چهار بقعه گنبدواره به رسم و اسلوب معماری شمال ایران همانند «گنبد عالی» ابرکوه بر فراز تپه های این روستا بنا شده که همه‌ی آنها در گذر دوران رو به خرابی رفته و در همین وضعیت مانده که از مشهورترین آنها «بقعه یخ جنید» است که طی سالهای اخیر مرمت شده اما سه بقعه همچنان ویران مانده است.
بقعه «شیخ جنید» که مردم به غلط آن را به «جنید بغدادی» نسبت می‌دهند، بنایی سنگی و هشت ضلعی، مرتفع و بسیار محکم دارد.
ارتفاع این بنا تقریباً 15 متر است که در داخل بقعه، صورت یک قبر وجود دارد و محراب بلندی در آن ساخته‌اند که مقداری از عبارت کوفی آن که به صورت گچی محو شده، باقی مانده است.
یکی دیگر از این بقاع که به ترتیب از سمت پایین جاده به بالای تپه بنا شده‌اند، «بقعه سید گل سرخ» است که بنایی هشت ضلعی و سنگی است که سقف و بدنه‌ی آن فرو ریخته و بر سر تپه قرار دارد و هر ضلع آن دارای طاق‌نما‌سازی است.
بقعه «پیرمراد» بنای سنگی شش ضلعی است که سقف و نیمی از اطراف آن نابود شده ولی دو درگاه آن پابرجاست. این بقعه در پای تپه‌ای قرار دارد و بقعه «سید گل سرخ» بالاتر از آن قرار گرفته است.
بقعه «چهل دختران» نیز بنایی سنگی و هشت ضلعی است که دارای گنبدی بلند از جنس سنگ بوده که فروریخته و بر سر تپه بنا شده است.
اهم سنگ قبرهای سیاه غیرمنظم طبیعی شکل که در اطراف این بقعه‌ها و به طور کلی بر سطح قبرستان موجود است، در اصل به صورت عمودی نصب شده به طوری که یکی بالای سر و یکی پایین پا قرار می‌گرفته است و بر آن سنگی که بالای سر می‌گذاشتند، جمله‌هایی دعایی و بر سنگ پایینی نام و تاریخ وفات متوفی، حکاکی و همه خطوط نیز به نسخ ابتدایی و احیاناً کوفی گونه بوده است.
قدمگاه و مسجد روستا بازمانده از دوران اسلامی
«قدمگاه» بنای دیگری است که هر چند ساده و مسجد مانند است اما برای مردم محلی ارزش معنوی بالایی دارد.
در محراب این مکان، سنگ مرمری خوش تراشی وجود دارد که در اطراف سنگ، «دوازده امام» به خط نسخ خوب و در وسط، نقش سرو در قسمت بالا، نقش قندیل آویخته در قسمت پایین و میان آن دو عبارت «وقف کرد حیدر علیشاه اصفهانی» حک شده است.
«مسجد توران پشت» نیز بنایی تاریخی و بزرگ است که سقف آن نسبت به سقف‌های گنبدی شکل مساجد یزد، صاف‌تر و به اصطلاح معماری تیرپوش دارد.
این بنا دارای سنگ مرمر منصوب در محراب با حاشیه‌ای قرانی در دو طرف است که در قسمت بالا نقش سرو و در قسمت پایین آن نقش قندیل آویخته، کنده کاری شده است.
در قسمت زیرسنگ نیز وقف نامه‌ای است که قدمت آن را مشخص می‌کند، متن این وقف‌نامه به این صورت است: «این محراب وقف مسجد توران پشت کرد، استاد یوسف بن ذوالقرنین استار باذی (کذا) تحریراً فی تاریخ یوم الخمیش غره رمضان المبارک سنه خمس و ثلاثین و ثمانمائه».
در کنار شبستان نیز پستویی برای حفظ قران ایجاد شده که بر در کتیبه ورودی آن به خط نسخ خوب «لا اله الا الله، محمد رسول الله» حک شده و متعلق به سال 1100 هجری قمری است.
در گرمخانه مسجد نیز سنگ مرمری است که وقف «مولانا محمود بن استاد محمد بن استاد علی» و مورخ ربیع الثانی سال 992 هجری قمری عنوان شده است.
این روستای با ارزش تاریخی هر چند بناهای دیگری با قدمت زیاد دارد اما مانند سایر مناطق تاریخی یزد هنوز مورد پژوهش‌های باستان‌شناسانه قرار نگرفته و دست نخورده است ولی با این حال، اقداماتی مانند رسیدگی به محورهای گردشگری و مواصلاتی آن توسط اداره کل میراث فرهنگی و بنیاد مسکن انجام شده است.
این روستای کوهستانی علاوه بر ارزش تاریخی، دارای طبیعتی بکر است و سبک زندگی مردم آن نیز از ویژگی‌های دیگری است که آن را جالب و دیدنی‌تر می‌کند.
منبع:ایسنایزد