شهرستان خاتم در استان یزد که به دارالکلات یا شهر قلعه های تاریخی موسوم است، بیشترین وسعت جنگل‌های طبیعی استان را نیز به خود اختصاص داده است.
شهرستان خاتم با وسعت 7931 کیلومتر مربع مشتمل بر دو بخش «مرکزی» و «مروست» و دو شهر هرات(مرکز شهرستان خاتم) و مروست و نیز چهار دهستان شامل چاهک، فتح آباد، هرابرجان و ایثار در جنوبی ترین منطقه استان یزد واقع شده است.
این شهرستان مجموعاً 148 آبادی دارای سکنه و 234 آبادی خالی از سکنه دارد و به دلیل وجود منابع آبی فراوان مهمّترین قطب کشاورزی استان یزد محسوب می‌شود.
بخش عمده این شهرستان زیر پوشش جنگلی قرار دارد و جنگل‌هاي پسته وحشي «باغ شادي» و جنگل‌هاي بادام كوهي «چنار ناز» از جمله پوشش گياهي اين منطقه به شمار مي‌روند.
این شهرستان به لحاظ موقعیت جغرافیایی خود و هم جواری با استان های فارس و کرمان از نظر قومی و فرهنگی دارای ویژگی های خاص خود است و این موضوع باعث مهاجر پذیری و رشد فرهنگ های گوناگون در این شهرستان شده، به گونه ای که امروز در شهرستان خاتم، آمیزه ای از فرهنگ مردم استانهای کرمان، فارس و یزد مشاهده کرد.
این شهرستان از جاذبه های طبیعی و تاریخی بکری برخوردار است و می تواند روزهای خوشی را برای میهمانان نوروزی فراهم آورد.
قلعه مروست:
این قلعه بر فراز تپه ای در مرکز شهر مروست و در محدوده مرکزی بافت تاریخی آن قرار دارد و قبلاً دو طبقه بوده که طبقه زیرین آن تخریب شده است و قدمت تاریخی آن به دوره اسلامی و حتّی قبل از اسلام می رسد.
این بنا دارای حصارهای بلند و کنگره دار به شکل چهار ضلعی است که در سه گوشه دیوار آن برج های بلندی ساخته شده و از نظر سوق الجیشی بر روی تپّه ای مصنوعی در مرکز دشت مروست واقع شده و بر تمام دشت اشراف دارد.
تا اوایل قرن حاضر این بنا دارای خندقی به دور خود بوده است و از تأسیسات داخلی آن می توان به هشتی ورودی، شاه نشین، اصطبل ها و مطبخ اشاره کرد که با توجّه به آن می توان گفت که این قلعه در گذشته هم مسکونی بوده و هم کاربری نظامی داشته است.
قلعه ملکی:
این قلعه که در شهر هرات واقع شده بر اساس مطالعات کارشناسی مربوط به دوره‌ي افشاریّه و زندیّه است و آخرین شخصی که در 100 سال گذشته آن را احیاء کرده، «ابوالفتح خان» از خوانین منطقه بوده است.
با تلاش های نمایندگی اداره‌ي میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خاتم از بدو تأسیس، بالاخره در سال 1388 شمسی این بنا توسط ورثه‌ي شخصیّت مذکور برای کاربری فرهنگی، به خصوص تشکیل موزه‌ي مردم شناسی به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اهدا شد.
از تأسیسات موجود در این قلعه می توان به هشتی ورودی، شاه نشین، مجموعه های مسکونی در دو جبهه، برج های دیده بانی و تیركش ها، سیلوهای نگهداری غلّه به صورت عمومی و خصوصی که در داخل واحدهای مسکونی قرار دارند، اشاره كرد.
محل استقرار نگهبانان، اصطبل ها و محل نگهداری حیوانات به صورت روباز و فضای مورد نظر برای زراعت و کشاورزی اضطراری و احتمالاً هنگام محاصره شدن قلعه نشینان از ديگر تأسيسات موجود در اين بناست.
با توجّه به اين تأسیسات مشخص می شود در گذشته این بنا هم کاربری مسکونی و هم کاربری نظامی – دفاعی داشته است.
با توجّه به فضاهای موجود در اين قلعه و دسترسی آن به حریم شهری هرات، به نظر می رسد یکی از کامل ترین نمونه های این نوع بنا در منطقه و یا حتّی استان یزد باشد زیرا می توان ارگ، شارستان، ربض یا محیط زراعی اطراف را در آن مشاهده کرد.
قلعه محمّد باقری هرات:
قلعه ای است با نقشه (پلان) چهارضلعی و قدمت 300 ساله که منسوب به «حاج محمّدباقر» نامی است. ساختمان های داخلی آن در سال 1365 بر اثر سیل ویران شده اما سر در ورودی و برج های اطراف بنا کاملاً سالم مانده و با مرمّت های انجام شده، هویّت بخش نمای جدید شهر هرات است.
نهر مسیح:
سرچشمه «نهر مسیح» در 5 کیلومتری جنوب شرق شهر هرات قرار گرفته و پارک جنگلی سرچشمه در مجاورت آن، از تفرّجگاه های زیبا، جذاب و حیرت انگیز استان کویری یزد است.
نهر مسیح با عبور از میان مرکز شهرستان خاتم یعنی شهر هرات که سابقاً به دارالکلات(شهر قلعه ها) موسوم بوده، جلوه ای خاص و منحصر به فرد به این شهر می بخشد.
جنگل باغ شادی و چنار ناز:
جنگل‌های پسته وحشی «باغ شادی» و جنگل‌های بادام کوهی «چنار ناز» از جمله پوشش گیاهی این منطقه و مهم‌ترین محدوده جنگلی استان یزد است که بیشترین وسعت جنگل‌های طبیعی استان را به خود اختصاص داده است.
منطقه حفاظت شده باغ شادی با وسعت حدود 11 هزار و 600 هکتار به لحاظ توپوگرافی بیشتر کوهستانی و بخشی نیز تپه ماهوری است.
از گونه های گیاهی منطقه می توان به بنه، بادام کوهی، کیکم، کلاه میرحسین، چوبک، زیره سیاه، عجوه، جاشیر، چرخه، آفتاب‌پرست، گوش بره، آلوچه وحشی و انواع گیاهان فصلی را نام برد.
خرس قهوه ای، گراز، کاراکال، کبک، دارکوب سوری، سنگ چشم، چرخ ریسک و انواع گنجشک سانان از مهم‌ترین گونه های حیات‌وحش منطقه هستند و هم‌اکنون نیز شماری گوزن زرد ایرانی به‌صورت محصور شده در داخل این منطقه تکثیر می شوند.
بقعه شیخ بهاءالدّین مبارکه:
این بقعه که از بناهای دوره سامانی است، زیارتگاه مورد احترام مردم است به طوری که معتقدند مدفن «شیخ بهاءالدّین» است و بر سنگ قبری که در آن دیده می شود، نام «نجمالدّین شیخ محمود بن شمسالدّین شیخ محمّد بهاءالدّین» آمده است.
زیارتگاه تازه مرمّت شده شیخ بهاءالدّین در مجاورت ورودی روستای مبارکه، بنایی است از خشت و گل با چند قبر دیگر که بر تنها سنگ مرمر سبز رنگ آن، سال 792 هجری قمری حک شده است.
بقعه شیخ عبداللّه مروست:
مجموعه بنایی است خانقاه مانند، با گنبد و چهار صفّه که مربوط به عصر صفوی می شود. مقرنس بالای محراب آن به اسلوب کار عصر صفوی نقّاشی شده و این اثر با تراشیدن گچ بر روی کاهگل خلق شده که از نمونه آثار هنری شناخته شده و بی نظیر ایرانیان در اعصار گذشته است.
منبع:ایسنایزد
