خانه لاری ها یزد | یادگاری از دوران قاجار

چرا خانه لاری ها؟

• یکی از خانه های معروف شهر یزد است.
• در محله فهادان قرار دارد و به شما فرصت گشت زدن در کوچه های قدیمی شهر را می دهد.
• یکی از آثار ارزشمند دوره قاجار است.

آشنایی با خانه لاری ها در یزد | میزبان موزه اسناد

عمارت های تاریخی و بادگیرها چیزهایی هستند که در گوشه گوشه یزد دیده می شوند و به نوعی نماد این شهر محسوب می شوند. کوچه پس کوچه های محله فهادان بهترین مکان شهر برای لمس گذشته آن هستند و دنیایی دیگر را نشان تان می دهند. درِ خانه های تاریخی در این محله توجه هر کس را به خود جلب می کند و در میان آنها خانه لاری ها از همه دلبرتر است.

با قدم گذاشتن به درون این خانه، ویژگی های معماری یزدی را در جای جای آن می بینید. ویژگی هایی مثل حفظ حریم خانه از نگاه نامحرم، همبستگی فضاهای مختلف، احترام به حریم خصوصی، چیدمان اصولی فضاها در کنار هم و … همه و همه در خانه لاری ها دیده می شوند. در این میان عنصر مهم معماری یزد، یعنی بادگیر هم در این خانه به چشم می خورد و تزیینات آینه کاری و گچبری نشان از لوکس بودن عمارت دارند. شیشه های رنگی و پنجره های ارسی نیز ظاهری دلفریب به این خانه داده و دلنشینی فضا را دو چندان کرده اند. از همان بدو ورود به خانه محو تماشای درها، پنجره ها، ارسی ها و اتاق های آینه کاری و نقاشی شده آن می شویم که یکی از نمونه‌های زیبا و عالی خانه‌های اعیانی قرن سیزدهم را به تصویر می کشند.

این خانه مساحتی برابر 1700 متر و زیربنایی معادل 1200 متر را به خود اختصاص داده و مجموعه ای از 3 حیاط و 6 باب خانه به همراه ایوان‌ها، تالارها، اتاق‌ها و یک سردر و هشتی را در خود جای داده است. امروزه در سراسر خانه، اسناد تاریخی به نمایش درآمده و اینجا را تبدیل به موزه اسناد کرده اند تا سفر تاریخی شما را تکمیل کنند.

نام این اثر از تاریخ 24 بهمن ماه سال 1375 با شماره ۱۸۳۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این خانه به تلویزیون هم راه پیدا کرد و به عنوان لوکیشن یکی از سریال های معروف به نام حانیه هم مورد استفاده قرار گرفت.

تاریخچه خانه لاری ها

بیش از 270 سال پیش بود که خاندان لاری ها برای تجارت از استان فارس به یزد آمدند و در نقاط مختلف شهر ساکن شدند. سال 1286 هجری قمری و دوره سلطنت سلسله قاجار، خانه لاری ها در شهر یزد ساخته شد. مالک این خانه یکی از تجار برجسته‌ لاری در شهر یزد به نام حاج محمد ابراهیم لاری و بنیان گذارش حاج غلامحسین ملازینل بود. در و دیوارهای خانه مامنی برای نسل های مختلف خاندان لاری ها شدند و قد کشیدن فرزندان خاندان را به تماشا نشستند تا این که خانه از رونق افتاد و کاربری های دیگری پیدا کرد. تا اواخر دوران حکومت رضا شاه پهلوی، خانه لاری ها، به عنوان یکی از خانه‌های اعیان و اشراف دوران خود مورد توجه خاص و عام بود اما به علت موروثی شدن به متروکه ای تبدیل شد و خسارات و آسیب های جدی به آن وارد آمد. این خانه برای مدتی خانقاه نعمت اللهی (محل زندگی دراویش مسلک نعمت اللهی) نیز بود و دراویش در آن گرد هم می آمدند.

در سال 1363 این بنای تاریخی توسط میراث فرهنگی یزد از صاحبش که در آن زمان آقای علی یزدی نژاد بود خریداری و مرمت شد و به عنوان محل اداره میراث فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت. امروز این بنا به عنوان یکی از نمونه های معماری اصیل ایرانی علاقه مندان بسیاری را به درون خود می کشاند و موزه اسناد و مدارک را در خود جای داده است. بنای خانه لاری ها تحت تملک سازمان اسناد و کتابخانه ملی قرار دارد و از سال 1385 قسمت هایی از آن برای استفاده اداری و برپایی موزه اسناد ملی در اختیار این سازمان قرار گرفته است.

بخش های مختلف خانه لاری ها

خانه های قدیمی، فضاهای گوناگون و متفاوت و با کارکردهای خاص داشتند. در اینجا به گوشه گوشه خانه لاری ها می رویم تا با فضاهای مختلف آن آشنا شویم:

حیاط اصلی

اصلی ترین قسمت خانه لاری ها حیاط بزرگ آن است که به عنوان حیاط اصلی در نظر گرفته می شود؛ حیاطِ مستطیلی شکلی در امتداد شمالِ شرقی-جنوبِ غربی بنا قرار دارد. جبهه های جنوب غربی و شمال شرقی و قسمت های جنوب شرقی و شمال غربی این حیاط وسیع تفاوت هایی با هم دارند. برای بیان این تفاوت کمی از قدرت تصورتان کمک بگیرید و فرض کنید در میان حیاط خانه لاری ها ایستاده اید.

ایوان وسیع خانه

به سمت جنوب غربی بچرخید و در پیش روی تان ایوان بلندی را ببینید که اختلاف ارتفاع فاحشی میان این بخش و شمال حیاط ایجاد کرده است. اختلافی که ارزش و اهمیت این قسمت از ساختمان را به رخ می کشد. گرمای هوا که بیشتر شود، این ایوان غنیمتی در خانه به شمار می رود چرا که وجود آن در ضلع جنوبی و جنوب غربی باعث وجود سایه می‌شود. اهالی خانه را تصور کنید که در فصل تابستان در ایوان می نشستند و به دور از تابش مستقیم خورشید هوای خنکی را تجربه می کردند. از این کاربرد ایوان که بگذریم، وجود چنین فضای نیمه بازی در راس حیاط اصلی و قرارگیری تمامی اتاق‌ها، ایوان‌ها و تالارهای ساخته شده در دور حیاط فضایی خاص را به وجود آورده است.

فضاهای شمال حیاط

کمی بچرخید تا درست در مقابل ایوان بلند، فضاهای ضلع شمالی را ببینید؛ قسمت هایی آفتابگیر که در فصل زمستان مورد استفاده قرار می گرفتند و فضایی وسیع را در اختیار ساکنان خانه می گذاشتند. در شمال شرقی حیاط به فضاهای بسته بر می خورید و ایوانی کوچک و کوتاه که در کنار آنها قرار دارد. تضاد این قسمت با جنوب غربی حیاط با وجود همین فضاها و ایوان به خوبی به چشم می آید.

همین طور که به سمت شمال ایستاده اید، درست در مرکز بخش شمال غربی حیاط، می توانید 3 ایوان کوچک را ببینید. ایوان ها توسط دو اتاق سه‌ دری از هم جدا شده اند و دو راهرو نیز در دوسوی این بخش به چشم می‌خورد. یعنی اگر از یک سمت آغاز کنید، اول راهرو را می بینید و بعد از آن به ترتیب ایوان، سه دری، ایوان، سه دری، ایوان، راهرو.

فضاهای بسته

حالا دوباره به سمت جنوب بچرخید؛ در مرکز بخش جنوب شرقی حیاط وضعیتی کاملا متفاوت به چشم می آید و فضاهای بسته خودنمایی می کنند. در مرکز این بخش یک اتاق پنج دری جا خوش کرده و در اطراف آن ایوان های کوچک و باریکی دیده می شوند. هم ردیف با این قسمت ها، یک اتاق سه دری و ایوان کوچکی قرار گرفته است. در کنار همه این فضاهای بسته، راهروهایی هم هستند که به عنوان فضای نیمه باز شناخته می شوند و در حد فاصل فضاهای بسته قرار گرفته اند.

غروب نشین

بر روی حوض لاجوردی میان حیاط تختی قرار دارد که با سه پله از سطح حیاط جدا می شود و نیمی از فضای حوض را اشغال می کند. این تخت و فضای آن اصطلاحا غروب نشین یا سایه نشین نامیده می شود.

* بخش های مختلف حیاط اصلی

حالا به قسمت های مختلف حیاط اصلی می رویم:

1- ایوان و بادگیر

ایوان بلند و دهانه وسیع آن، حیاط را به درون خود کشیده و پیوند خاصی را در مرز این دو قسمت به وجود آورده است. دیوارهای داخلی ایوان یکی از پرکارترین قسمت های حیاط اصلی را به نمایش می گذارند که در ادامه تزییناتِ دیوارِ حیاط، امتداد یافته اند. این ویژگی ها ایوان را یکی از قسمت های مهم حیاط اصلی جلوه می دهد.

دلیل دیگری که اهمیت و منزلت این ایوان را افزایش می دهد، اتاق ها و گوشوارهایی (اتاق هایی در چهار سوی ایوان) است که در اطراف آن و در دو طبقه شکل گرفته اند و درها و پنجره های شان به ایوان گشوده می شود. در پشت ایوان، بادگیر بلندی قد برافراشته که از داخل حیاط به خوبی مشخص است. اینکه این بادگیر بر خلاف معمول خانه های یزد نه بر محور اصلی حیاط، بلکه در گوشه ایوان واقع شده است یکی از تمایزهای این خانه را به ما نشان می دهد. این بادگیر را می توان بادگیر اصلی دانست اما فراموش نکنید که بادگیر های دیگر عمارت در آن سوی حیاط قرار گرفته اند. چوب های داخل بادگیر علاوه بر شکست باد و خنک کردن فضا بر دوام ساختمان نیز می افزاید.

2- فضاهای بسته

اتاق های این عمارت با سه پله که با سنگ های مشبک کاری تزیین شده است از حیاط جدا می شوند. اتاق های چهارضلعی دور تا دور حیاط را در بر گرفته اند و در هر ضلع با درهای چوبی به یکدیگر راه دارند. هنر گچبری و رنگ بنفش در داخل اتاق ها به زیبایی به کار رفته است. سقف مسطح اتاق ها را با تیرهای چوبی پوشانده اند و روی آنها توفال کاری (گچ کاری بر روی آهن توری) و بر روی توفال ها نیز نقاشی گل و بوته دارد. هر یک از 22 اتاق این مجموعه با نام خاصی مشخص شده و کاربرد خاصی داشته اند. اتاق سه دری مخصوص بچه ها و اتاق پنج دری مخصوص خانواده و اتاق ارسی با درب کشویی به سمت بالا همگی در این عمارت قرار دارند.  در میان اتاق ها، اتاق آینه شهرت خاصی دارد و کل عمارت با وجود آینه کاری هایی با قدمت حدود پنجاه يا شصت سال در این اتاق، اعیانی بودن خود را به نمایش می گذارد. از دلایل دیگر شهرت این اتاق تصاویری است که بر سقف و دیوار آن مشاهده می شود و جلوه ای تازه از خانه های قدیمی ایران را پیش روی بازدیدکننده می گذارد.

بد نیست بدانید اتاق ها در واقع یکی از لایه های این قسمت ساختمان هستند و ایجاد مکان های خدماتی مانند اصطبل در لایه بعدی و پشت اتاق های رو به حیاط اصلی نشان از هوش سازندگان این بنا دارد. این نکته را به یاد داشته باشید که فضاهای خدماتی به حیاط راهی ندارند و مستقیما به بیرون ارتباط پیدا می کنند.

3- سرداب

سرداب اصلی خانه با عمقی در حدود 6 متر، در جبهه ایوان و بادگیر قرار دارد و به وسیله 38 پله از سطح جدا می شود. سقف سرداب به صورت طاق تویزه (طاقی از گچ و نی) ساخته شده است و در داخل آن دو شمسه رنگین خودنمایی می کنند. سرداب دیگری نیز در ضلع غربی بنا واقع است و نقش بهارخواب را دارد. یکی دیگر از کاربردهای سرداب، نگهداری گوشت و حبوبات در اتاقک درون آن بوده است.

حیاط میانی

ساختار حیاط میانی شبیه به حیاط اصلی است. در مرکز بخش جنوب غربی این حیاط به ایوانی رفیع بر می خورید که دهانه ای وسیع و نمایی بلندتر از سایر فضاها دارد. اگر از این ایوان نگاه تان را برگردانید و به سمت دیگر حیاط بنگرید، یک پنج دری را درست در مقابل این ایوان می بینید که تقابل خاصی را بین نماها به وجود آورده است. در شمال غربی حیاط، یک هفت‌دری با نمایی ساده وجود دارد و در مقابل آن دیواری تراش خورده دیده می شود که نمایی دقیقا متقارن با درهای اتاق هفت دری دارد. کمی آن طرف تر از هفت دری و در بخش شمال شرقی، یک پنج دری و یک سه دری به چشم می خورد. ترکیب این فضاها مجموعه ای از طاق نماها را دور تا دور حیاط به وجود آورده است.

نوع طراحی و تقسیم‌بندی یکسان و متمادی در نمای سه بخش حیاط نشان می دهد که معماران قصد متمایز کردن ایوان جبهه جنوب غربی را داشته اند.

حیاط سوم

در بخش شمال شرقی عمارت، یک حیاط کوچک با یک اتاق وجود دارد که یک طبقه بلندتر از حیاط میانی است و ارتباط کمی میان آن و بخش های دیگر خانه مشاهده می شود. این قسمت ورودی و خروجی کاملا جدایی به بیرون عمارت دارد و می توان آن را بخشی کاملا مستقل از خانه در نظر گرفت که از اهمیت کمتری نسبت به بخش های دیگر برخوردار است.

در زیر این حیاط، فضایی چلیپا (صلیبی) شکل وجود دارد و نور آن از نورگیر میان سقف که در وسط حیاط قرار دارد تامین می شود. با این ویژگی ها می توان این فضا را به عنوان فضای باز در نظر گرفت چرا که در مرکز سقف آن روزنه ای بزرگ تعبیه شده است. از سوی دیگر می توان گفت که این قسمت فضایی بسته است که تنها روزنه ای به آسمان دارد. در هر صورت وجود این فضا در زیر حیاط سوم ترکیب فضایی جالبی را به وجود آورده است؛ ترکیبی که دو عرصه مجزا، اما مرتبط به هم را شامل می شود.

تصویری از این بخش در دست نیست. اگر عکسی از این قسمت دارید آن را برای ما بفرستید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را اینجا آپلود کنید

معماری خانه لاری ها

خانه لاری ها هم مانند بیشتر خانه های قدیمی شهر از اصول معماری خاصی پیروی می کند:

1- حفظ حریم اهل خانه

خانه ای را در یزد نمی توان یافت که حفظ حریم خانواده، اصل مهم و ضروری در ساخت آن نبوده نباشد؛ به طوری که در تمام آنها نظر انداختن به داخل خانه بدون اجازه صاحب آن کاملا غیر ممکن است. این اصل در خانه لاری ها هم دیده می شود و هیچ غریبه ای نمی تواند بدون اذن صاحبخانه به حریم خانه راه پیدا کند. در تمام خانه های قدیمی یزد همبستگی و در هم تنیدگی در فضاهای بین دو ملکِ متفاوت و متمایز دیده می شود اما نوع ساخت خانه ها به گونه ای است که خدشه ای به حرمت و حریم اهالی خانه وارد نکند و آسودگی و آرامش را برای اعضای خانواده به ارمغان آورد. مهمانخانه، هشتی، دالان و دیوارهای بلند و نحوه قرارگیری فضاها در کنار یکدیگر این امر را به اثبات می رساند.

پیش از این گفتیم که خانه لاری ها 3 حیاط دارد. حیاط بزرگتر، حیاط اصلی و دارای اهمیت بسیاری است و حیاط دوم و سوم در درجات بعدی وسعت و اهمیت قرار می گیرند. در محل ارتباط دو حیاط اول، فضایی به نام هشتی برای انتظار و کسب اجازه مهمان برای ورود قرار گرفته و از دسترسی برابر به هر دو حیاط برخوردار است. برخی از فضاها همچون اصطبل، مطبخ و انبار که دائما با بیرون در ارتباطند نیز با دری جداگانه، مستقیما به بیرون عمارت مرتبط می شوند.

به هنگام ورود به این خانه با کوبه های متفاوتی که بر روی در قرار دارد بر می خوریم که برای زنان و مردان به صورت مجزا طراحی شده و صدای خاص خود را ایجاد می کند تا اهالی از محرم یا نامحرم بودن مهمان مطلع شوند.

2- استفاده از بادگیر

ساخت بادگیر و وجود بیشترین سایه و فضای خنک در تابستان ها یکی از ویژگی های مهم معماری شهرهای کویری و به ویژه یزد است که در خانه لاری ها نیز مشاهده می شود. بادگیر این خانه در کنار ایوان قد برافراشته و به خوبی نقش یک تهویه مطبوع را داشته است.

3- مصالح و تزیینات

به کارگیری مصالح و سَبک معماری مناسب با اقلیم خاص شهر یزد مانند استفاده از خشت، گل، آجر، کاه، گچ و ساروج در سازه بنا و دَم‌گیری گچی (1)، نماسازی و به کارگیری تزیینات ویژه کاملا در ساختمان خانه مشهود است. در خانه های اعیانی وجود فضایی هنری با تزیینات آیینه کاری و گچ بری امری عادی به شمار می آید و این زیبایی ها در خانه لاری ها هم دیده می شود. تاب بندی و سیم گاکاری (کاربندی بالای درگاه ها)، ایجاد ستون ها و سرستون های رفیع در تالار و از همه بارزتر گره چینی در اتاق ها با شیشه های رنگی تزیینات چشم نوازی است که این بنا را تماشایی کرده اند.

پاورقی

1- دَم گیری گچی هم همان طور که از نامش پیداست با دَم یا لبه کار سر و کار دارد و برای بخش نهایی تزیینات به کار می رود.

4- فضاهای زیرزمینی

سرداب‌های خانه که دسترسی به آب قنات را برای اهالی خانه ممکن می کنند توسط پله هایی به سطح حیاط‌ ها و راهروهای درون آنها متصل شده اند. این فضاها در زیرِ زمین و به صورت پراکنده و جدا از هم به چشم می خورند و به عنوان طبقه ای مشخص از ساختمان بنا در نظر گرفته نمی شوند بلکه قسمتی از طبقات هستند که در زیرِ زمین شکل گرفته اند.

فضاهای زیر زمینی در سراسر ساختمان وجود دارند و استفاده مفید از فضا را ممکن می کنند. آشپزخانه یکی از این فضاهاست که در سقف آن روزنه دایره ای شکل به قطر حدود نیم متر تعبیه شده و انبار عمارت در کنج غربی آن قرار گرفته است.

5- اندرونی، بیرونی و فضاهای فصلی

ساختمان خانه لاری ها مانند هر خانه اعیانی دیگر دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی، حیاط در مرکز و قسمت های اعیان نشین به صورت چهار فصل در دور تا دور عمارت است. بر اساس زاویه تابش خورشید به قسمت های مختلف بنا، چهار سوی آن برای چهار فصل مختلف مناسب هستند. قسمت شمالی در فصل زمستان و قست جنوبی که شامل تالار و بادگیر است در فصل تابستان فضاهای مناسبی را برای اهالی خانه به وجود آورده اند. قسمت شرقی نیز با در برگرفتن اتاق آیینه، مطبخ، سرداب و سایر فضاها، مناسبِ فصل پاییز بوده است. ضلع غربی نیز فضای بهارخواب را در بر می گیرد.

6- درهای متعدد

خانه لاری ها از دو در به بیرون راه دارد. درِ ضلع غربی که از طریق دهلیز و هشتی به تالار و حیاط اندرونی منتهی می شود و درِ ضلع شمالی که به عنوان در فرعی عمارت به حیاط بیرونی و سپس به اتاق های ضلع غربی می رسد.

دیدنی های اطراف

برای آنکه برنامه گردش تان در شهر یزد تکمیل شود، نام جاذبه های اطراف خانه لاری ها به همراه فاصله شان از این خانه را برای تان آورده ایم:

زندان اسکندر | 190 متر

بقعه دوازده امام | 210 متر

موزه سکه و مردم شناسی حیدرزاده | 280 متر

آسیاب کوشک نو | 350 متر

خانه لاری ها از نگاه گردشگران خارجی

یکی از مسائلی که بسیاری از ما در موردش کنجکاویم، دیدگاه گردشگران خارجی نسبت به ایران و جاذبه هایش است. در اینجا به صفحه خانه لاری ها در وبسایت تریپ ادوایزر سر می زنیم و نگاهی به نظرات آنها می اندازیم:

گردشگر هلندی | تاریخ بازدید فروردین 97

خانه غنی یک مرد تاجر

صاحب خانه لاری ها، یک بازرگان از یزد بود. خانه دارای دو بخش اندرونی و بیرونی است. حیاط در مرکز قرار دارد و فضاهای مربوط به هر فصل در 4 طرف آن شکل گرفته اند.  قسمت شمالی ساختمان، که در ورودی قرار دارد، در زمستان استفاده می شده، بخش جنوبی که شامل تالارها و بادگیر است در تابستان کاربرد داشته، قسمت شرقی شامل اتاق آینه، آشپزخانه، سرداب و … مناسب پاییز بوده و سمت غرب در فصل بهار مورد استفاده قرار می گرفته است. بر خلاف روش معمول در خانه های یزد، بادگیر خانه لاری ها در حیاط اصلی نیست بلکه در گوشه ایوان قرار دارد که در نوع خود متمایز از دیگر خانه هاست.

گردشگر بلژیکی | تاریخ بازدید فروردین 97

خانه زیبا

خیلی حیف است که نمی توانید به بیشتر اتاق های بنا وارد شوید ولی حیاط واقعا زیباست و جزییاتی در آن وجود دارد که توجه تان را به خود جلب می کند.

گردشگر استرالیایی | تاریخ بازدید آذر 96

یک خانه تاریخی

خانه تاریخی بزرگی که متعلق به یک بازرگان بسیار ثروتمند بوده است. خانه به صورت 4 فصل طراحی شده و فضاهای مناسب هر فصل در 4 طرف قرار دارند. هر طرف بسته به چگونگی دریافت نور خورشید برای فصلی خاص کاربرد داشته است. اینجا سه حیاط دارد؛ هر کدام برای استفاده خاص. جذاب تر از همه اینها، یک اتاق وجود دارد که سقف آن با نقاشی تزئین شده است.