چای؛ هدیه ای از چین باستان
چای آن‌قدر با زندگی روزمره ما عجین شده است که شاید هرگز به این فکر نکنیم که این گیاه منحصربه‌فرد چگونه از چین باستان به خانه‌های ما آمده است. چای یک نوشیدنی گرم و مطبوع که می‌تواند خستگی یک روز کاری را از تن بیرون کند در چین باستان متولد شده است. در این مقاله داستان چای را از قلب چین تا جایگاهش در زندگی امروزمان را دنبال می‌کنیم.
تاریخچه چای به چین باستان و تقریباً 5000 سال پیش برمی‌گردد. طبق افسانه‌ها در سال 2732 ق.م. امپراتور شن نونگ زمانی که برگ‌های یک نوع درخت وحشی در دیگ آب جوشید، چای را کشف کرد. او بلافاصله به عطر مطبوع دم‌کرده حاصل علاقه‌مند شد و مقداری نوشید. افسانه‌ها می‌گویند که امپراتور هنگام نوشیدن دم‌نوش جذاب، احساس گرمی را توصیف می‌کند.
امپراتور نام دم‌کرده را “ch’a” گذاشته است، حروف چینی به معنای بررسی. در سال 200 پ.م. یکی از امپراطورهای سلسله هان حکم داد که هنگام اشاره به چای، باید از یک کاراکتر نوشتاری خاص استفاده شود که شاخه‌های چوبی، علف و یک مرد بین این دو را نشان دهد. این کاراکتر نوشتاری که «ch’a» نیز تلفظ می‌شود، نمادی از راهی است که چای انسان‌ها را با طبیعت در فرهنگ چینی به تعادل رساند.
تاریخچه چای چین
محبوبیت چای در چین از قرن چهارم تا هشتم به‌سرعت درحال‌رشد بود. چای دیگر صرفاً برای خواص دارویی آن مورداستفاده قرار نگرفت، بلکه برای لذت و طراوت روزمره ارزش پیدا کرد. مزارع چای در سرتاسر چین گسترش یافت، تاجران چای ثروتمند شدند و ظروف چای گران‌قیمت و شیک پرچمدار ثروت و موقعیت صاحبانشان شد.
امپراتوری چین به‌شدت بر تهیه و کشت محصول نظارت داشت. حتی مشخص شده بود که فقط زنان جوان، احتمالاً به دلیل پاکی آنها، باید برگ‌های چای را اداره کنند. این خانم‌های جوان نباید سیر، پیاز یا ادویه‌های قوی بخورند تا بوی نوک انگشتانشان برگ‌های گران‌بهای چای را آلوده کند.
اختراع چای سیاه
تا اواسط قرن هفدهم، تمام چای چینی چای سبز بود. با افزایش تجارت خارجی، تولیدکنندگان چینی دریافتند که می‌توانند برگ‌های چای را با فرایند تخمیر خاصی حفظ کنند. چای سیاه به‌دست‌آمده طعم و عطر خود را برای مدت طولانی‌تری نسبت به چای‌های سبز لطیف‌تر حفظ کرد و برای سفرهای صادراتی به کشورهای دیگر بهتر بود.
چای در چین امروزی
چای برای هزاران سال بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ چینی باقی‌مانده است. قبل از اینکه مصری‌ها اهرام بزرگ را بسازند محبوبیت داشت و حتی قبل از اینکه اروپا قرون‌وسطی را ترک کند با کشورهای آسیایی مبادله می‌شد. اهمیت و محبوبیت چای در چین تا امروز ادامه دارد و به نمادی از تاریخ، مذهب و فرهنگ این کشور تبدیل شده است.
امروز، دانش‌آموزان برای حضور در مؤسسه چای بسیار انتخابی و استثنایی شانگهای رقابت می‌کنند. دانش‌آموزان در بالاترین سطح ملزم به نواختن ساز سنتی زهی گوژنگ، اجرای مراسم بی‌عیب‌ونقص چای، صحبت به زبان خارجی برای پذیرایی از مهمانان خارجی و تمایز بین حدود 1000 نوع مختلف چای چینی هستند. تا به امروز کمتر از 75 دانش‌آموز گواهی هنر چای اعطا شده است. همچنین یک شهربازی کامل به نام موزه چای تنفو – معادل دیزنی‌لند چین – وجود دارد که سنت‌های چایخوری چینی را گرامی می‌دارد.
تاریخچه چای تبت
چینی‌ها چای را در سپیده‌دم قرن نهم به تبت معرفی کردند. آب‌وهوای تبت و زمین‌های صخره‌ای، کشت گیاهان را با مشکل مواجه می‌کرد، بنابراین چای باید از طریق کاروان یاک از چین وارد می‌شد. سفر طولانی و طاقت‌فرسا به تبت تقریباً یک سال طول کشید و نه‌تنها توسط برخی از بلندترین کوه‌های جهان، بلکه توسط دزدان و دزدان دریایی که به دنبال چای بودند، تهدید شد. برای همگام شدن با تقاضای بالای چای تبت، روزانه نزدیک به دو تا سیصد یاک پر از چای وارد کشور می‌شد.
چای در تبت و نواحی اطراف آن‌چنان محبوب شد که از آن به‌عنوان نوعی ارز استفاده می‌شد. چای فشرده یک روش رایج پرداخت تقریباً برای هر چیزی بود و کارگران و خدمتکاران به طور معمول از این طریق دستمزد دریافت می‌کردند.
چای سنتی تبتی
به طور سنتی، چای تبت با جوشاندن برگ به مدت نیم ساعت قبل از عبور مایع از صافی ساخته شده از موی اسب (که امروزه گاهی از پلاستیک ساخته شده است) به یک ظرف چوبی بلند درست می‌شود. به طور سنتی، کره و نمک را به چای اضافه می‌کنند و آن را هم می‌زنند تا امولسیون شود. این افزودنی‌ها به جایگزینی چربی و نمک ازدست‌رفته توسط افرادی که در مناطق مرتفع کوه‌های هیمالیا زندگی می‌کنند، کمک می‌کند.
پس از آن چای از طریق بازرگانان و مسافران به ژاپن، روسیه، اروپا و به‌خصوص بریتانیا رسید و حالا در سراسر جهان به‌عنوان یک نوشیدنی ساده اما جذاب فراگیر شده است.
ماجرای ورود چای به ایران
اگرچه امروزه چای یک نوشیدنی غیر قابل حذف از خانه‌های ایرانیان است اما بهتر است بدانید قبل از سال 1280 هجری خورشیدی، کشت چای در ایران رواج نداشت و ایرانیان قدیم در دوران باستان و تا پیش از دوران صفویه، به‌جای چای، قهوه می‌نوشیدند. به همین دلیل چایخانه‌های امروزی همان نام سنتی خود یعنی قهوه‌خانه را حفظ کردند. می‌گویند که با آمدن چای، قهوه هم در جمع ایرانیان، به فراموشی سپرده شد.
چای پیش‌ازاین که در ایران کشت شود، به‌واسطه بازرگانان و تجار، به ایران آمده و به‌خوبی رواج یافته بود. ایرانیان چای را نخست به‌عنوان یک ماده دارویی می‌شناختند و تا حدود قرن ۱۱ و ۱۲ (صفوی تا قاجار) نام آن را در کتاب‌های پزشکی و داروشناسی فهرست کرده بودند.
انتقال چای ابتدا از جاده ابریشم توسط چینی‌ها انجام می‌شد و به‌تدریج کشت و تولید آن در هندوستان رونق یافت و از راه‌های بازرگانی جنوب به ایران نیز وارد می‌شد. برای اینکه کشت و مصرف چای در همه طبقات عمومی شود سختی‌ها و محدودیت‌های زیادی کشیده شد تا سرانجام حاج محمد قوانلو ملقب به کاشف السلطنه به تشویق مظفرالدین شاه قاجار، گام بلندی در این راستا برداشت. او هنگام اقامت در هند با صنعت چای و کشت آن، در آن کشور آشنا شد و آن را فراگرفت و هنگامی که به ایران بازگشت مقدار زیادی تخم چای و قلم گیاه آن را با خود آورده کشت چای را در منطقه گیلان آغاز کرد و رونق داد.
قبل از مرحوم کاشف السلطنه، چای برای اولین‌بار در ایران توسط حاج محمد اصفهانی در سال 1302 در عصر ناصرالدین‌شاه کشت شد و لیکن پیشرفتی نکرد و موفقیتی در زراعت آن حاصل نگردید.
مقبره مرحوم کاشف السلطنه در لاهیجان گیلان
به‌هرحال چای از پس قرن‌ها تاریخ و تمدن همچنان جایگاهش را به‌عنوان یک نوشیدنی ساده و بی‌دردسر اما خوش طعم حفظ کرده است. شما هم می‌توانید لذت نوشیدن یک فنجان چای خوش طعم در فنجان‌های چینی را پس از یک روز کاری بچشید. پیشنهاد ما به شما سرویس چایخوری چینی موجود در یزد استور است.