یخچال خشتی تاریخی میبد یکی از بناهای دیدنی و دست ساز بشر مربوط به دوره صفویه است که با توجه به همخوانی و هماهنگی طراحی و کاربری آن با زیست بوم منطقه، در شمار سازه های «سبز» محسوب می‌شود.
یخچال خشتی میبد یکی از بناهای دیدنی تاریخی و از زیباترین یخچال های خشت و گلی دست ساز بشر است که از دوران صفویه در کهن شهر میبد باقیمانده است.
یخچال گنبدی میبد، نمونه ای از سازه‌های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران است که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می‌رود و که از این نوع یخچال ها هنوز در کرمان، کاشان، زواره، نایین، بم، سیرجان، ابرکوه و میبد وجود دارد.
از نکات بسیار مهم در طراحی و کاربری این سازه های آبی، همخوانی و هماهنگی آنها با زیست بوم منطقه است که در شمار سازه های «سبز» محسوب می‌شدند.
از ویژگی مهم این سازه ها، به کارگیری درست و مدیریت مناسب منابع آب در مناطق خشک و نیمه خشک ایران است به نحوی که با ساخت این یخچال ها نه تنها تابستان های گرم و سوزان با دشواری های کمتری طی می‌شد بلکه برای دیگر فصل های سال و مواقع کم آبی و خشک سالی های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس بود.
کارایی یخچال ها در سال دو مرتبه صورت می‌گرفت؛ یکی در میانه زمستان برای انباشتن یخ در مخزن و پوشاندن سطح یخ با پوشال و کاه و دیگری در میانه تابستان جهت بهره برداری از یخ‌های انباشتی برای شرب و نیازهای دیگر.
دیوارهای سایه انداز، حوض یخ بند، مخزن یخچال و گنبد بخش های عمده این بنای باشکوه هستند.
دیوارهای بلند سایه انداز با ضخامت دو متر و ارتفاع هشت متر در سه جهت جنوبی با طول ۴۲ متر، شرقی و غربی با طول ۲۰ متر قرار دارند و محوطه یخبند یخچال میبد، حوض گلی و کم عمق تقریباً نیم متری به مساحت تقریبی هشت هزار متر مربع است.
سطح قاعده دایره ای این گنبد حدود ۳۰۰ متر مربع و ارتفاع گنبد حدود ۱۵ متر است و پهنای دیوار خشتی گنبد از بالا به پایین به طرز ماهرانه ای کاهش می یابد.
روش تهیه یخ به این صورت بود که دیوارهای شرقی و غربی و جنوبی آن در زمستان سایه سار سردی در محوطه شمالی یخچال فراهم می ساخته و در طول شب های سرد چله زمستان، آب نهر یا قنات را از مسیر آبروها به حوض یخ بند هدایت می‌کردند تا این که یخی ضخیم، فشرده و چند لایه در یخ بند‌ها تشکیل شود.
پس از تشکیل یخ، آن را شکسته و در پاچال زیر گنبد می‌ریختند و در بین تکه های یخ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شوند و این‌کار باعث می‌شد تا دیرتر ذوب شوتد.
آبی که از ذوب یخ به‌دست می‌آمد، نیز به حال خود رها نمی‌شد؛ یک راه آب باریک در پایین پاچال دیده شده بود تا مقدار آب ناچیزی که از ذوب احتمالی یخ ها به‌وجود می‌آمد، به سمت چاه سرازیر شود.
برای تهویه هوای داخل گنبد، دریچه ها و روزنه هایی ساخته شده بود تا مانع ذوب یخ در زمان های گرم سال شده و تهویه مناسب صورت گیرد. تمام این برنامه ریزی‌ها برای بهره برداری و مصرف یخ در روزهای گرم تابستان بود تا «یخچال دار» یخ ها را در درگاه جنوبی یخچال، به مردم تحویل دهد.
یخچال میبد در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۲۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منبع:ایسنایزد